عبدالرحمان بن بنفشا صالحی دمشقی جوهریجوهری، عبدالرحمان‌بن بَنَفْشا صالحی دمشقی، لقبش زین‌الدین و کنیه‌اش ابو هُرَیره ، ستاره‌شناس قرن دهم. ۱ - شرح حال اجمالیاطلاع بسیار کمی از زندگی او در دست است. عنوان صالحی در بخشی از نام او نشان می‌دهد که مولد او و پدرانش منطقه صالحیه، واقع در دامنه کوه قاسیون در نزدیکی دمشق ، بوده است. بر اساس گزارشهای موجود در باره زندگی‌اش، در جامع اُموی‌سِمَت « مُوَقِّت » داشته است [۱]
زوتر، ج ۱، ص ۱۹۴.
[۲]
آلوارت، ج ۵، ص ۲۰۸.
[۳]
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، ج۱، ص ۵۱.
[۴]
روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۳۱۲.
در منابع معاصر [۵]
زوتر،، ج ۱، ص ۱۹۴.
، [۷]
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، ج۱، ص۵۱.
بدون ارائه سند، تاریخ فوت او سال ۹۰۰ ذکر شده است، اما به نوشته ابن‌عماد (متوفی ۱۰۸۹)، [۸]
ابن‌عماد، ج ۸، ص ۱۲۵.
جوهری در صفر ۹۲۳ در قاهره فوت کرده است. زمان سفر او به قاهره معین نیست.۲ - آثار جوهری دمشقیاز جوهری سه اثر در علم نجوم به دست آمده است که عبارت‌اند از: ۲.۱ - الدر النظیمالدُرُّالنَظیم فی تَسْهیلِ التَقویم‌که مهم‌ترین کتاب اوست. شالوده اصلی این کتاب، زیج الغ‌بیگ ، و در واقع ترجمه عربی آن است [۹]
استوری، ج ۲، بخش ۱، ص ۷۲.
، [۱۰]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۴، ص ۲۹۴۶.
اما کار او ترجمه صرف نیست، چنان‌که در جداول نجومی که برای الدرّالنظیم تهیه کرده، قسمتهایی از چند کتاب نجومی دیگر را نیز به ترجمه خود افزوده است. در این میان به ویژه از جدولهای نجومی ابن شاطر دمشقی استفاده کرده است. [۱۱]
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، ج۱، ص ۶۲.
باتوجه به اینکه ابن‌شاطر دست‌کم یک قرن و نیم پیش از جوهری «مُوَّقِتِ» مسجد اموی بوده، به نظر می‌رسد جوهری کوشیده است داده‌های نجومی مذکور در زیج الغ‌بیگ را ــ که بر اساس مختصات جغرافیایی سمرقند تهیه شده بود ــ با رصدهایی که در دمشق انجام شده بودند تطبیق دهد و بر این اساس، کتاب را با مختصات جغرافیایی دمشق هماهنگ سازد.۲.۱.۱ - باب هجدهم کتابباب هجدهم کتاب جدولی است که برای ظهور و اختفای کواکب تهیه و برای عرض جغرافیایی شهر دمشق تنظیم شده است. [۱۲]
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه، ج۱، ص ۶۴.
۲.۱.۲ - مقایسه زیج الغ‌بیگ با الدرّالنظیممقایسه ساختار و تبویب زیج الغ‌بیگ با الدرّالنظیم همچنین نشان می‌دهد جوهری بیش از آنکه به فکر ترجمه زیج الغ‌بیگ باشد، در پی هماهنگ کردن مطالب کتاب با موقعیت شهر دمشق بوده است. الدرّالنظیم در ۲۹ باب تهیه شده است [۱۳]
آلوارت، ج ۵، ص ۲۰۸ـ۲۰۹.
، حال آنکه زیج الغ‌بیگ شامل چهار مقاله است. [۱۴]
احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، ج ۴، ص ۲۹۴۶.
جوهری در تهیه بابهای اول تا سوم الدر ّالنظیم بیشترین استفاده را از مقاله اول زیج الغ‌بیگ کرده و از مقاله سوم آن برای تألیف بابهای چهارم تا هفدهم بهره برده است. بخش کوچکی از الدرّالنظیم با استفاده از مقاله دوم زیج الغ‌بیگ تهیه شده و جوهری اصلاً متعرض مقاله چهارم زیج الغ‌بیگ نشده است. جوهری الدرّالنظیم را در ۸۷۰ تألیف کرده است و باتوجه به زمان تقریبی تألیف زیج الغ‌بیگ (حدود ۸۴۰)، الدرّالنظیم نخستین تعریبی بوده که از زیج الغ‌بیگ صورت گرفته است.۲.۲ - نسخه های دستنویس الدر النظیماز الدرّالنظیم دستنویسهای متعددی باقی مانده است. [۱۵]
بروکلمان، ج ۲، ص ۲۷۶.
[۱۶]
پرچ، ج ۳، ص ۳۷ـ ۳۸.
[۱۷]
فورهووه، ج ۷، ص ۴۰۶.
[۱۸]
محمدتقی دانش پژوه، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، ج۱، ص۲۰۷.
[۱۹]
تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۵.
[۲۰]
روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۳۱۲.
۲.۳ - اختلاف در نام مؤلف الدر النظیمدر برخی منابع [۲۱]
حاجی‌خلیفه، ج ۱، ستون ۷۳۶.
[۲۳]
احمد یوسف حسن، تقی‌الدین و الهندسه المیکانیکیه، ج۱، ص ۲۵ـ۲۶.
[۲۴]
تاریخ منابع نجوم در دوره عثمانی، ج ۱، ص ۲۰۴ـ۲۰۵.
الدرّالنظیم نوشته تقی الدین راصد دمشقی ، دانسته شده است، اما باتوجه به اینکه دستنویسی از این کتاب به تاریخ ۸۷۰ و به خط‌عبدالرحمان جوهری وجود دارد [۲۵]
دیوید ا کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظه بدارالکتب المصریه، ج ۲، بخش ۱، ص ۱۳۳.
و نیز با توجه به اینکه تقی الدین در ۹۳۲ به دنیا آمده، این رأی نادرست است.۲.۴ - الکواکب الظاهرهالکواکبُ الظاهره فی العملِ بِجَیبِ رُبعِ الدایره، رساله کوچکی در باره چگونگی کار با دستگاه نجومی ربع دایره. از این رساله تاکنون یک نسخه خطی شناسایی شده است. [۲۶]
سلان، ص ۴۴۹.
[۲۷]
روزنفلد و احسان‌اوغلو، ص ۳۱۲.
۲.۵ - مجموعه جدولهای نجومیمجموعه جدولهای نجومی [۲۸]
سلان، ص ۴۴۳.
، که آنها را تسهیل القمر عن زیج الوغ بیگ نیز نامیده‌اند. [۲۹]
ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: علم الهیئه و ملحقاته، ج۱، ص ۵۱.
اگرچه ممکن است در ظاهر بین این جدولها و الدرّالنظیم شباهتی وجود داشته باشد، اما نمی‌توان آنها را جزئی از الدّرالنظیم به شمار آورد.۳ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن‌عماد. (۳) حاجی‌خلیفه. (۴) احمد یوسف حسن، تقی‌الدین و الهندسه المیکانیکیه. (۵) مع کتاب الطرق السنیه فی الا´لات الروحانیه، حلب ۱۹۷۶. (۶) ابراهیم خوری، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: علم الهیئه و ملحقاته، دمشق ۱۳۸۹/۱۹۶۹. (۷) محمدتقی دانش پژوه، نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های اتحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، در نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر ۱۰، زیرنظر محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۵۸ ش. (۸) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۹) دیوید ا کینگ، فهرس المخطوطات العلمیه المحفوظه بدارالکتب المصریه، قاهره ۱۹۸۱ـ۱۹۸۶. (۱۰) احمد منزوی، فهرستواره کتابهای فارسی، تهران ۱۳۷۴ ش ـ. (۱۱) W Ahlwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin , Berlin ۱۸۸۷-۱۸۹۹;. (۱۲) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband , ۱۹۳۷-۱۹۴۲;. (۱۳) Osmanl astronomi literaturu tarihi= History of astronomy literature during the Ottoman period , compiled by Ekmeleddin Ihsanoglu et al , ed Ekmeledin Ihsanoglu, Istanbul: Islam Tarih, Sanat ve Kultur Arastirma Merkezi, ۱۹۹۷;. (۱۴) Wilhelm Pertsch, Die arabischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha , vol ۳, Gotha ۱۸۸۱;. (۱۵) Boris A Rozenfeld and Ekmeleddin Ihsanoglu, Mathematicians, astronomers and other scholars of Islamic civilization and their works (۷ th -۱۹ th c) , Istanbul ۲۰۰۳;. (۱۶) M Le Barone de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris ۱۸۸۳-۱۸۹۵;. (۱۷) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol۲, pt۱, London ۱۹۷۲;. (۱۸) Heinrich Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematic und Astronomie im Islam , ed Fuat Sezgin, vol۱: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt ۱۹۸۶;. (۱۹) P Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts in the Library of University of Leiden and other collections in the Netherlands , vol۷, The Hague ۱۹۸۰. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحمان بن بنفشا صالحی دمشقی جوهری»، شماره ۵۲۳۳. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|